Liminaliteit en het Toerisme

Alle rechten voorbehouden. De gehele of gedeeltelijke reproductie is verboden zonder de toestemming van Marinus C. Gisolf en zonder bronvermelding

De Markt van de ‘Tusseninheid‘

Inleiding

De levensstijlen en het tempo van de westerse wereld zijn snel aan het veranderen en hebben onder andere een aantal verschuivingen in de toerisme markten veroorzaakt. Een van de oorzaken is, dat de haastige levenstijlen, steeds intensievere communicatie en verdere globalisering een vrije realisatie van de mens in de zogenaamde ontwikkelde landen beletten. Vakanties zijn daardoor belangrijker geworden om de negatieve effecten van deze westerse levensstijlen op te vangen. Het ontsnappen is lang het hoofdmotief voor de meeste vakantiegangers geweest, maar de condities in de westerse maatschappijen dwingen mensen op zoek te gaan naar een her-ontmoeting met hun echte zelf. Het is daardoor noodzakelijk dat er nieuwe concepten komen om deze veranderingen naar behoren te kunnen analyseren.

Als onderdeel van de reflexieve benadering van het toerisme worden in dit artikel de veranderingen in het gedrag van toeristen geanalyseerd en daarbij ook de betrokkenheid en manier van ervaren die toeristen gedurende hun vakantie tentoon spreiden. De periode waarin een toerist tijdelijk van zijn maatschappelijke status afstand neemt kan als een moment van transformatie en transitie omschreven worden. Het is alsof de toerist tussen twee werkelijkheden in leeft: zijn eigen omgeving die hij achter zich gelaten heeft en de bestemming waar hij zich bevindt, maar geen onderdeel van uitmaakt. Deze situatie kan omschreven worden als een niet-hier en niet-daar zijn, eigenlijk nergens, maar toch ergens zijn. De postmoderne toerist zit tussen de eigen en bestemmings culturen gevangen en daarmee tussen valsheid en authenticiteit of tussen beperking en spontaniteit.

Deze ‘tusseninheid’ wordt in dit artikel beschreven en een concept genaamd liminaliteit wordt geïntroduceerd, dat als middel kan dienen om een helderder inzicht in de veranderingen te krijgen die de toerist als ook het toerisme in het algemeen ondergaan. Op grond hiervan worden de marktverschuivingen in het toerisme geanalyseerd en tenslotte wordt het verschil met overige reizigers aangeduid. Hierbij wordt de relatie tussen een duurzame toeristische ontwikkeling en de postmoderne liminale toerist aangehaald.

1. Postmoderne tendensen in het toerisme

Vanaf de jaren zestig vallen nieuwe sociale en culturele bewegingen samen met versnelde globalisatie, wat geleid heeft tot wat nu postmodernisme genoemd wordt (q60, q62, q117, q120). Het postmodernisme kan het duidelijkst in de Westerse maatschappijen waargenomen worden en heeft onder andere tot de zogenaamde culturele meervoudigheid geleid, wat in wezen betekent, dat mensen hun eigen gevoel ergens toe te behoren beginnen te verliezen en culturele vormen van andere maatschappijen gaan opnemen (q50). Nationaliteit, ethnologie, geslacht of maatschappelijke klasse zijn dan geen fundamenten meer, waarop men een eigen identiteit kan baseren (q86). Het resultaat hiervan is onder andere een meer egocentrische opstelling, waarbij dominerende consumptiepatronen en de zorg voor het lichamelijke welzijn het meest opvallen (q62). Het gaat dan om de tendens, dat de sterke band die mensen met een zekere plaats en cultuur hadden plaats heeftgemaakt voor het gevoel van tijdsgebondenheid en het behoren tot een tijdperk (q50). De meeste mensen uit postmoderne maatschappijen hebben niet alleen de banden met hun culturele achtergrond verloren, maar daarmee ook met authenticiteit en met de natuur. Zij schijnen steeds meer in een wereld te leven die eerder door beelden en representaties gedomineerd wordt, dan door echte en realistische objecten en fenomenen (q92).

Het verlies aan identiteitsgevoel, de on-authenticiteit die de mensen omringt, de culturele meervoudigheid en de samenpersing van tijd en plaats hebben wat het heden en de toekomst betreft een aantal onzekerheden gecreeërd (q50). Tegelijkertijd echter genereert dit ook een zoektocht naar historische wortels, een idealistische authenticiteit en eeuwige waarheden, waarbij soms duidelijk op Oosterse spirituele tradities wordt teruggegrepen (q60, q88, q120). Diepgaande veranderingen in de manier, waarop begrippen zoals plaats en tijd worden ervaren, hebben onder invloed van versnelde globalisatie tot nieuwe bespiegelingen geleid aangaande eigen identiteit, het zelf en de plaats die mensen in deze wereld innemen (q36). Niet alleen hun manier van leven heeft bij vele mensen tot het verlies aan identiteit geleid, maar ook dwingen het werk en de sociale rollen die men iedere dag speelt tot een beperkende en monotone routine, waarin het voor mensen steeds moeilijker wordt zichzelf te ontplooien (q110).

Een toenemende obsessie met consumptie vindt zijn weerklank in het toerisme, daar dit van nature van de consumptie van goederen, natuurlijke of bebouwd milieu en cultuur afhangt (q62). Wanneer in postmoderne tijden mensen hun authentieke zelf niet in het dagelijkse leven kunnen verwezenlijken, dan is het toerisme een duidelijke optie om dat doel wel te bereiken (q110). Het toerisme biedt een bevrijding van werk en verdere verplichte zaken, een ontsnapping van de traditionale sociale rollen en de vrijheid om de tijd te besteden zoals men maar wil. Inderdaad kan men zeggen, dat het toerisme de “anti-structuur” van het westerse leven behelst en meer een ontsnapping is dan een zoektocht ergens naar (q103).

2. Post-moderne toeristen

De enorme groei van het toerisme blijkt uit de cijfers die door de Wereld Organizatie van het Toerisme gepubliceerd zijn (q113) en komt dan ook niet als een verrassing. De post-moderne tendensen hebben een invloed op het toerisme gehad vooral door de globalisering, waarbij het toerisme als oorzaak hiervan gezien kan worden of als gevolg. Als oorzaak betreft het een stroom van mensen, ideeën, beelden en kapitaal en als gevolg gaat het om een toenemende globale aaneenschakeling van economische, technologische en socio-culturele transformaties (q41). Binnen het verband van het postmoderne toerisme heeft de duidelijke tendens naar individuelere ervaringen en een exclusievere authenticiteit de grenzen van het hele toeristisch panorama verbreed en daarbij ook het aantal activiteiten en ervaringen die als toerisme geklassificeerd kunnen worden. Bijna elke dimensie van de menselijke cultuur heeft nu het potentieel om een vorm van toerisme te worden.

Om in het postmoderne toerisme een toerist te zijn gebaseerd op reisbehoeftes die op ontsnapping en het zoeken gericht zijn, houdt drie fundamentele concepten in:

1. Om toerist te zijn moet de persoon de thuis omgeving verlaten om aan een reisbehoefte te voldoen;

2. De potentiële toerist moet de verwachting hebben om ervaringen op te doen als onderdeel van het voldoen aan reisbehoeftes: de toerist moet een of andere transformatie ondergaan. Aan het einde van de vakantie verwachten toeristen, dat zij hun reisbehoeftes vervuld hebben en dat zij in vele aspecten verrijkt zijn, behalve wat de financiën betreft. Toeristen verwachten, dat zij bij thuiskomst zich anders voelen of zijn vergeleken met voor de vakantie en dit kan een mooie bruine huidskleur betekenen of een geheel nieuwe blik op het leven;

3. Het derde concept betreft het feit dat toeristen zich in het onbekende begeven, gedreven door een gevoel van ontsnapping en van een zoektocht, waarbij zij afgaan op hun verwachtingen, eerdere reis ervaring, reiskennis en persoonlijkheid (q47). Toeristen zijn zich er van bewust, dat zij een andere socio-culturele en economische omgeving binnentreden waar hun “thuisregels” niet meer gelden.

Voordat een toerist verwachtingen koestert is er de motivatie verbonden met een reisbehoefte. Deze behoefte achter de reismotivatie kan een element van ontsnapping bevatten om zekere situaties te vermijden, het kan echter ook om een sterk gevoel gaan nieuwe dingen te willen beleven. In het eerste geval kan het verbreken van de dagelijkse sleur een hele goede reismotivatie vormen. Met andere woorden, het zijn de expliciete motivaties die doorgaans op het element van ontsnapping betrekking hebben zoals in het geval van willen uitrusten, nieuwe energie opdoen en een variatie op de dagelijkse routine. Dan zijn er de impliciete motivaties: de zoektocht naar een innerlijke balans, nieuwe initiatieven willen nemen, zelf-verwerkelijking, eigen bekwaamheden gebruiken of een duidelijke betrokkenheid bij de vakantie bestemming (q47). In de literatuur over het onderwerp reisbehoeftes vormen de ontsnapping en het zoeken de kernelementen die als zodanig onderscheiden kunnen worden (q30, q35, q68, q69). In hoeverre de ontsnapping aan de zoektocht vooraf moet gaan als noodzakelijke schakel is echter de vraag.

Naast het belang van de reisbehoefte (zie punt 1) en de rol van de verwachtingen (punt 2) is er punt 3: de status van de toerist op de vakantiebestemming zelf. De periode waarin een toerist tijdelijk van zijn maatschappelijke status afstand neemt kan als een moment van transformatie en transitie omschreven worden; het is alsof de toerist tussen twee werkelijkheden in leeft: zijn thuisomgeving die hij achter zich gelaten heeft en de bestemming waar hij zich bevindt, maar geen onderdeeel van uitmaakt en als een situatie omschreven kan worden als een niet-hier en niet-daar zijn, eigenlijk nergens, maar toch ergens zijn. De toerist betreedt het onbekende, waar hij zich niet langer met dagelijkse routine zaken bezig houdt en hij glijdt een wereld binnen waar zijn “regels” niet langer gelden.

3. Toerisme en liminaliteit

Met de analyse van het fenomeen van tijdelijke vervreemding van eigen omgeving doet zich een vergelijking voor met een aantal anthropologische waarnemingen. De Franse anthropoloog Arthur van Gennep publiceerde in 1908 een nieuw concept, dat op het Latijnse woord ‘limen’ gebaseerd is, wat drempel of grens betekent. Van Gennep beschrijft het overgangsritueel (“les rites de passage”) zoals in het geval bij jongeren die volwassen worden of bij huwelijken als een drie-delige structuur:

1. Afscheiding

2. Liminale periode

3. Re-integratie

De ingewijde (de persoon die het ritueel ondergaat) wordt eerst van de sociale status ontdaan, vervolgens in een liminale periode van transitie geleid en tenslotte wordt de nieuwe status toegekend en is er een re-integratie in de maatschappij. Het was niet tot in de tweede helft van de twintigste eeuw dat de termen liminaal en liminaliteit door de geschriften van de anthropoloog Victor Turner (q102) aan populariteit wonnen. Turner ontleende het concept aan Van Gennep en breidde het verder uit en niet alleen binnen de antropologie, maar ook op vele andere gebieden.

Op vele verschillende niveau’s kunnen er voorbeelden gevonden worden. De schemer aan het begin of het einde van de dag kan als een liminale periode omschreven worden tussen dag en nacht. Illegale immigranten (aanwezig maar nog niet ‘officieel’) of mensen zonder nationaliteit leven tussen thuisland en gastland in en maken deel uit van een maatschappij zonder geïntegreerd te zijn. In de meeste maatschappijen kunnen transsexuele mensen of bijvoorbeeld degenen die aangeklaagd zijn, maar nog niet berecht als liminaal omschreven worden. Een ander geval is dat van net gehuwde stellen: na de ‘honeymoon’ (periode van afscheiding) wordt de bruidegom geacht bij terugkeer de bruid over de drempel (‘limen’) van de nieuwe woning te dragen. Het concept van de liminaliteit kan op individuele personen (overgangsrituelen, puberteit) toegepast worden, maar ook op groepen (religieuze bijeenkomsten, popconcerten of ontgroeningen) en op een hele bevolking (carnaval, dagen van nationale rouw of feestelijkheden). De term liminaal kan op fenomenen van korte termijn betrekking hebben, maar ook op langere periodes, zoals bij revoluties of oorlogen.

De ruimtelijke dimensie van de liminaliteit kan specifieke plaatsen betreffen, maar ook gebieden of hele regio’s. Liminale plaatsen kunnen zo uiteenlopend zijn als van grensgebieden tot betwiste gebieden. Bergenpassen, wegkruisingen of bruggen zijn allemaal liminale plaatsen en niet te vergeten de belangrijkste in het toerisme: het strand als liminale zone tussen land en water. Hier vergeten de strandgangers hun sociale achtergronden even, verder benadrukt door de uniforme badkleding – het is dan meer de fysieke status die van belang is dan de maatschappelijke.

In de meeste westerse maatschappijen onder postmoderne invloeden is er geen betere manier om het een en ander te illustreren dan het noemen van plaatsen die geen enkele cultuur-historische binding hebben en een duidelijk gebrek aan enige vorm van identiteit tonen (q22). Ze worden ook wel de ‘non-places’ genoemd en zijn een fenomeen dat sinds de jaren zeventig zich in snel tempo over de hele wereld verspreid heeft en wel eens als het baken van de postmoderne globalisatie gezien wordt: airports, shopping malls en internationale hotels. Het is ook het beste de Engelse namen voor dit soort plaatsen te gebruiken. Zij belichamen wat de anti-authenticiteit genoemd kan worden: plaatsen die er op gericht zijn dat iedereen van waar ook ter wereld en van welke cultuur dan ook zich er rustig kan voelen, plaatsen die voor iedereen tenminste iets herkenbaars hebben. Het zijn ook plaatsen die een zekere luxe uitstralen en onlosmakelijk met consumptie en handel verbonden zijn. Het zijn de plekken waar mensen – onder andere toeristen – weinig herinneringen en ervaringen aan over houden, of het moesten de ontmoetingen met medemensen zijn, die doorgaans heel oppervlakkig verlopen. Het gaat hier om liminale plaatsen en in het toerisme wordt in het geval van vliegvelden en hotels, waar mensen doorheen gaan, maar niet wonen, het beste de tusseninheid van deze plekken belicht. Voor iemand die in een hotel werkt of een toevallige voorbijganger (een buitenstaander) heeft het hotel een heel andere betekenis, maar voor een reiziger die daar verblijft functioneert het hotel als een liminale zone. Deze liminale zones worden ook gekarakteriseerd door een zekere tijdloosheid en zijn altijd buitengewoon schoon, daar ieder spoor van gebruik (wat tijd aangeeft) direct uitgewist wordt.

4. Het liminaal zijn

Het liminaal zijn betekent voor mensen vooral dat er afstand van de normale sociale actie en structuren genomen wordt; in feite wordt de hele structuur van een maatschappij tijdelijk opgeschort (q102). Er doet zich in liminale zones een bevrijding voor van de sociale, intellectuele en fysieke beperkende factoren die onafscheidelijk met westerse arbeidsomstandigheden verbonden zijn en dit heeft op zowel het lichaam als de emotionele innerlijke persoon betrekking: de liminale ervaring gaat nu precies om het gevoel om authentiek zichzelf te zijn met een groter bereik om dit vrijelijk uit te drukken. Er zijn vier duidelijk herkenbare effecten die deze tijdelijke opschorting van sociale structuren berokkenen.

Ten eerste gelden hiërarchie en sociale structuren niet meer, wat inhoudt, dat hun kracht niet langer de gedachtes en het zelf-begrip beperken. Bij de liminaliteit zijn mensen in staat hun leven en achtergronden helderder te analyseren en neigen er eerder toe vooroordelen opzij te zetten die anders in hun thuis omgeving welig tieren (q110).

Ten tweede krijgen algemene sociale verschillen geen nadruk meer of worden geheel ontkent (q115). Bij liminale groepen mensen heerst er een staat van gelijkheid en zelfs solidariteit, vooral wanneer samen een doel nagestreefd wordt, zoals bij een bedevaart, voetbal fans die hun team begeleiden (“oranje kampen”) of bij rock concerten (Woodstock als voorloper). Spontane vriendschappen, warme persoonlijke banden en sociaal vrije contacten hebben de overhand. Zelfs op nationaal niveau zijn de vieringen van koningsdagen, speciale feestdagen of internationale sportevenementen (Olympische Spelen, WK voetbal) in staat een natie te verenigen.

Ten derde opent de bevrijding van de sociale boeien de mogelijkheid voor een authentieker zelf met hogere uitdrukkings niveau’s en spontaniteit. Dit betekent ook dat reden, zo dominerend in het dagelijkse westerse leven, wijkt voor een vrijere stroom van emoties. Het oorspronkelijke idee van transformatie zoals dat bij overgangs rituelen het geval is, vindt in liminale zones of in een staat van liminaliteit plaats.

Ten vierde, op basis van een verminderde sociale druk kan ook een ander element de kop opsteken: de donkere kant van de menselijke natuur. Onder invloed van de staat van liminaliteit kunnen mensen dingen doen die zij thuis nooit gedurfd zouden hebben. In het geval van groepen zijn de voetbal “hooligans” een voorbeeld van dit soort gedrag en op individueel niveau kunnen het sextoerisme en het overmatig gebruik van alcohol en drugs als voorbeelden genoemd worden.

Daarnaast bestaat er ook het fenomeen van de permanente liminaliteit: een persoon of meestal een groep komt in een staat van liminaliteit, maar om interne of externe redenen gaan zij niet over naar de volgende etappe van re-integratie. Kloosters zijn een voorbeeld of groepen hippies die een alternatieve levensstijl volgen. Vluchtelingen zijn per definitie liminaal en er zijn vele gevallen, waarbij hun liminale staat voor onbeperkte tijd duurt, gevangen in een maatschappij die niet van hen is en niet in staat terug te keren naar hun oorspronkelijke omgeving. Dit kan tot gevaarlijke situaties leiden vanwege het gebrek van directe sociale druk en normen. In dit geval vormen groepen extremisten de donkere kant van de menselijke natuur en dit kan tot geweldadige acties leiden.

Een significante variabel is de “graad” waarin een persoon of groep de liminaliteit ervaart. Dat hangt weer van de mate af, waarin liminale ervaringen afgewogen kunnen worden tegen het blijven hangen van bestaande sociale structuren (q96). Of mensen in staat en bereid zijn in een staat van liminaliteit te raken op vrijwillige of gedwongen gronden kan van ieders persoonlijkheid en socio-culturele achtergronden afhangen. Het afstand nemen van de thuisomgeving kan ook anders ervaren worden door jongeren (scholieren / studenten) en kinderen, omdat hun betrokkenheid met de eigen maatschappij nog niet volledig ontwikkeld is en de aanwezigheid in een liminale zone dan niet als een groot verschil ervaren wordt en zeker niet als een antwoord op het haastige en drukke leven, waar de leeftijds groep tussen de dertig en vijfenvijftig jaar mee te maken heeft. Hetzelfde geldt voor ouderen, wanneer zij reeds met pensioen zijn.

 5. Toeristen en liminaliteit

Het is inderdaad de vraag of het toerisme de drie etappes representeert die de liminaliteit karateriseren: afscheiding – marginalisatie – terugkomst, waarbij de tweede fase – marginalisatie – met het eigenlijke liminaliteits begrip verbonden is. Voor de meeste mensen komt het moment dat men liminaal wordt overeen met het moment dat een vakantie echt begint. De fysieke afstand die toeristen scheidt van de thuis omgeving helpt hen zich te distanciëren van het sociale thuis leven en bevrijdt hen van die sociale structuren ten gunste van een gevoel van sociale samenhorigheid onder medetoeristen en van een toenemende emotionele vrijheid en spontaniteit. De manier van kleden is doorgaans een verplicht extern signaal van toeristen, dat zij in een linimale staat verkeren.

De liminaliteit in het toerisme kan als een intra of intern relatiepatroon gezien worden (q110). Deze laatste optie betreft toeristen die zich van de thuisomgeving losgemaakt hebben, wat een bevrijding van sociale beperkingen en van het verlies van het “echte ik” in openbare sferen betekent. Toeristische activiteiten onder liminale condities kunnen hen helpen zichzelf terug te vinden als tegenwicht tegen het verlies wat het echte ‘ik’ in het normale thuis leven (q15). Bij zo’n liminale ervaring voelen de mensen zich veel authentieker en kunnen zich veel vrijer uitdrukken dan normaal het geval is en dit niet zozeer doordat de bezochte zaken en fenomenen zo authentiek zouden zijn, maar gewoonweg omdat de toeristen niet hun normale dagelijkse activiteiten uitvoeren en bevrijd zijn van de banden van het dagelijkse leven in de thuis omgeving. Dit betekent onder andere dat de authenticiteit van de emotie begint te overheersen en toeristen zich veel vrijer onder elkaar kunnen gedragen.

Het concept van het authentieke eigen is voornamelijk op de balans tussen het verstand en de emotie gebaseerd en deze laatste weer op het lichaam en de innerlijke gevoelens (q116). Het toerisme draagt in grote mate bij om deze balans weer te herstellen na de soms grote maatschappelijke- en werkdruk die veel mensen in de ontwikkelde landen moeten doorstaan. De liminaliteit helpt een ambiance te creeëren waarin toeristen hun eigen authentieke zelf weer terug kunnen vinden in de zin van een balans tussen beperkingen aan de ene kant en spontaniteit aan de andere (q110). Men kan zelfs nog een stap verder gaan en stellen, dat het authentieke zelf voornamelijk in een liminale staat gevonden kan worden. Wat het dagelijkse leven in de thuis omgeving betreft is het vaak een kwestie van het on-authentieke zelf, als resultaat van vervreemding door de beperkingen die werk en maatschappelijke druk uitoefenen (q110).

Wat de lichamelijk kant van het ik betreft vormen stranden een fascinerend gebied om de liminaliteit in al zijn aspecten te kunnen bestuderen. En dat niet alleen om de liminaliteit van het gebied zelf tussen land en zee, maar ook door het gebrek aan vaste normen van kleding, waardoor de lichamelijke gevoelens al snel de overhand krijgen ten koste van het intellect. Het is dus geen verrassing, dat de stranden nog steeds de favoriete vakantie plekken voor toeristen zijn om zich van de maatschappelijke druk van thuis te ontdoen. Het niet dragen van dagelijkse kleren en maatschappelijke status maakt net het verschil uit met het zonnen in een stadspark, waar de gewone mensen voorbij komen en commentaren plaatsen, oftewel waar het normale sociale leven gewoon doorgaat.

Wanneer de overheersing van het lichaam over de geest nader bekeken wordt, kan er wat het lichamelijk aspect betreft een sensueel element onderscheiden worden in de vorm van gevoelens en daarnaast een symbolisch element als onderdeel van een seinsysteem – mode en fysieke attractie zijn er twee voorbeelden van (q44). Dit laatste element heeft vooral betrekking op het tonen van de persoonlijke identiteit, waarbij elementen zoals gezondheid, natuurlijkheid, jeugd, kracht, vitaliteit, fysieke conditie, schoonheid en energie van belang zijn, terwijl het sensuele element meer de innerlijke gevoels benadrukt zoals ontspanning, vermaak, recreatie, amusement, verfrissing, op zoek naar sensatie, sensueel plezier, opwinding, spel, en zo voort (q30, q31). Het element van ontsnapping wordt het duidelijkst getoond door de fysieke vrijheid van de toeristen met de minimale kledij als extra pluswaarde. Het element van de zoektocht is aan het strand minder duidelijk en voor sommige toeristen is dit element in het geheel niet van toepassing. Het feit, dat men het eigen lichaam beter leert kennen, een beter idee krijgt hoe iemand fysiek is en wat de de sensuele genoegens zijn die doorgaans niet in het thuisland aanwezig zijn, helpen de toeristen niet alleen om zich van alle beperkingen los te maken, maar ook om eigenwaarde en zelfvertrouwen te vergroten. Met andere woorden gaat het hier om het algemene welzijn van de persoon en in strand zones is er een direct verband met het authentieke eigene van een toerist.

Behalve het interne element van toeristen in liminale staat is er de intra focus en afhankelijk van het feit of de liminaliteit geheel of gedeeltelijk beleefd wordt kunnen er een aantal basis karakteristieken geïdentificeerd worden.

De toeristen met liminale status zullen elkaar als sociale gelijken bejegenen gebaseerd op het feit, dat het om medetoeristen gaat, waardoor er spontane relaties ontstaan tussen gelijken los van hun sociale status (q103). Zij maken deel uit van de reizende liminale groep, waarvan de leden hun typische manier van sociale contacten tentoon spreiden: zij laten niets van de weerstand zien die zij anders thuis zouden hebben om zich aan volledige onbekende medereizigers voor te stellen met alleen de voornaam en waar zij vandaan komen. Een paar reisindrukken worden dan uitgewisseld, een grapje over iets algemeens gemaakt en geven dan hun smaak aan over geglobaliseerde producten zoals drankjes, top-hits of films. Beroepsstatus wordt gedurende de vakantie niet genoemd en juwelen of dure merkkleding worden vaak thuis gelaten. De meeste toeristen hebben hetzelfde soort consumptiepatronen, zwempakken, opvallende gekleurde kleding en baseball petjes en winkelen in dezelfde zaken. De maaltijden die geserveerd worden geven de liminale status duidelijk aan: anders dan het eten thuis, maar ook niet echt typisch van de vakantie bestemming.

Met de groeps reizen komen de karateristieken van de reizende liminale groep zelfs duidelijker naar voren. De gemaakte vriendschappen binnen een groep toeristen vormen vaak een belangrijk vakantieelement. Zelfs na thuiskomst houden groepsleden contact met elkaar (q52). De liminaliteit houdt hier niet alleen de vervreemding van de thuisomgeving in, maar heeft ook betrekking op de liminale status zelf en de verhouding tussen liminale mensen. Het samen beleven in een groep is dus een onderdeel dat van de liminaliteit afgeleid is, waarbij er niet alleen de ervaring is van het zien van ongebruikelijke dingen of fenomenen, maar ook de mogelijkheid dit ter plaatse direct met andere medereizigers te delen (q24, q106).

Het punt van de nationaliteit en gewoontes per land kunnen de liminaliteit beïnvloeden. In landen waar de bewoners over een relatief lange vakantie periode beschikken – vier of meer weken – zullen de toeristen verscheidene korte of wat langere vakanties per jaar nemen en daardoor zal hun behoefte aan het moeten ontsnappen minder zijn ten gunste van een zoektocht naar nieuwe ervaringen. Met de kortere uitjes van een paar dagen wordt er doorgaans geen liminaliteit gezocht en de belangrijkste motivatie is dan een speciale interesse, een hobby of gewoon winkelen (consumptiepatroon). In andere landen waar de mensen maar een of hooguit twee weken vakantie hebben staat het ontsnappingselement veel hoger op de vakantieagenda. In dit verband is het overigens belangrijk te vermelden, dat er nog heel veel delen in de wereld zijn, waar de bewoners in het geheel geen vakantie hebben.

Een van de effecten van het liminaal zijn is de lichamelijke, emotionele of mentale transformatie die een toerist kan ondergaan. Wie vrijwillig de staat van liminaliteit ingaat creeërt verwachtingen, die bij iedere toerist weer anders zullen zijn. Het zou daarom een vergissing zijn aan te nemen, dat de liminale situatie van toeristen de verschillen tussen hen zou opheffen. Oppervlakkig en door de ogen van de plaatselijke bevolking gezien kunnen toeristen er inderdaad allemaal enigszins hetzelfde uit zien, maar de verschillende orientaties van de ervaringen zoals door toeristen verwacht geven aan, dat de achterliggende motivaties aanzienlijk kunnen verschillen (q30, q69). De toeristen bevinden zich in een min of meer liminale situatie om aan hun reisbehoeftes te kunnen voldoen en iedere toerist zal proberen die ervaringen te hebben die het best met hun oorspronkelijke verwachtingen overeenkomen. De reizende liminale groep is op een missie en alhoewel die missie voor elk van hen weer anders is, hebben zij ook veel dingen gemeen.

6. Liminaliteit – een illusie?

De invloeden van de liminaliteit kunnen ook vanuit een ander oogpunt bekeken worden: wat er gebeurt, wanneer er iets gedurende de vakantie fout gaat. Een ongeluk, overval, natuurramp of ziekte dwingen een persoon naar gelangte handelen en alleen deze druk al om te moeten reageren verbreekt de magie van de tijdelijke bevrijding van dagelijkse beslommeringen. De meeste incidenten veroorzaken negatieve emoties, zoals boosheid, afkeer, pijn, ontgoocheling en zo voort (q47), wat in volledige tegenspraak is met de vrijheid van een liminale zone. Onder druk van negatieve emoties valt een toerist al snel terug op zijn thuisomgeving en zal hij verzekeringsmaatschappijen moeten zien te bereiken, politie, hospitaal of enig andere internationale of plaatselijke instantie. Niet alleen moet deze toerist zich weer mengen in een hele serie netwerken waar hij nu juist bezig was van te ontsnappen, hij moet vaak ook familieleden of vrienden verwittigen, waarmee de draad met het thuisfront weer opgepikt wordt en daarmee een stuk sociaal leven en de liminaliteit wegsmelt. Dit toont aan, hoe delicaat een liminale zone in het toerisme is en de mate, waarin vrijwillige liminaliteit in wezen op een illusie kan berusten. Bij een incident zal de toerist al snel het gevoel krijgen, dat de vakantie-betovering verbroken en zijn toerist-zijn afgelopen is. Hij zal overwegen zo snel mogelijk huiswaarts te keren, waar hij de problemen beter aan kan en hij voelt zich daar zekerder.

De tusseninheid die de liminale zones definieert is het zichtbaar maken van een constructie van de geest, maar dezelfde zone kan een geheel andere betekenis krijgen, wanneer er negatieve emoties bijkomen. Hierbij kan opgemerkt worden, dat in het geval van gedwongen liminaliteit (vluchtelingen bijvoorbeeld) een incident niets aan hun staat zou afdoen. Turner (q104) speelde met de term liminoide om de optionele liminaliteit aan te geven zoals dat in het toerisme het geval is, terwijl het concept liminaal dan op het ritueel van de maatschappij zelf van toepassing blijft.

7. Het Vermarkten van de Tusseninheid

Het concept van de liminaliteit werd aan het begin van de twintigste eeuw geïntroduceerd, maar het idee zelf is natuurlijk al veel ouder. In de Griekse mythologie al kunnen vele voorbeelden van liminaliteit gevonden worden (q101) en in de Oosterse als ook de Westerse mythologiën en folklore zijn er vele voorbeelden van liminale personages, plaatsen en tijden. In het toerisme is het concept tot nog toe weinig toegepast en allereerst rijst de vraag in welke mate de liminale staat van toeristen en de liminale zones ook al een rol in het verleden gespeeld hebben. Hierna is vrijwel geen wetenschappelijk onderzoek verricht en de enige indicaties komen dan ook vanuit de veldervaring.

Een voorbeeld van deze praktische benadering is, dat tot en met de jaren tachtig het voor toeristen normaal was gedurende hun vakantie ansichtkaarten met foto’s van de vakantie bestemming naar het thuisfront te sturen. Collega’s waren zelfs enigszins gekrenkt als zij geen ansichtkaart kregen, ook al kwam deze soms weken later aan (q52). Met de jaren plachten de teksten op de kaart steeds korter te worden en kort voor de electronische post opkwam, was de tekst al ingekort tot een paar symbooltjes: een zonnetje, gekruiste mes en vork en een hartje, aangevend dat het weer goed was, het eten lekker en de liefde bloeide (deze symbolen kunnen misschien zelfs als voorlopers tot de latere sms berichten en de “emoticons” gezien worden). Hieruit blijkt, dat de toeristen in die tijd hun familieleden en vrienden wel degelijk in gedachte hielden, wat erop duidt, dat de breuk met de thuis omgeving gedurende de vakantie periode slechts gedeeltelijk was. Dat betekent ook, dat toeristen in die tijd gedurende hun vakantie vaak over hun huiselijke of werk problemen spraken en de professionele status werd niet verborgen gehouden, zoals dat bij toeristen in de 21ste eeuw wel vaak het geval is. Tegenwoordig sturen weinig toeristen electronische berichten naar vrienden en bekenden gedurende hun vakantie, of het moesten de massale mails naar de hele groep van contacten zijn, die daardoor iets onpersoonlijks krijgen en het gebruik van Facebook en Twitter zijn hier duidelijke voorbeelden van. De communicatie via een vaste computer, Ipod, smartphone of welk ander soort applicatie is snel, omvangrijk en aggressief, waardoor de meeste toeristen geen andere keuze hebben dan deze volledig buiten te sluiten.

De toeristen besteedden vroeger veel tijd aan het aanschaffen van vakantie- cadeautjes voor de mensen thuis, maar in de 21ste eeuw als de toeristen al cadeautjes kopen, is dat op de laatste dag van de vakantie, wanneer het proces van de deliminalizatie aan het inzetten is. Daarbij schijnt het type souvenir waar de liminale toerist om vraagt ook aan veranderingen onderhevig en tegenwoordig zoekt men meer naar de culturele expressie van een bevolking in een souvenir en niet zozeer als herinnering om mee naar huis te nemen of aan vrienden cadeau te geven (asbak, T-shirt).

Een ander soort observatie is, dat de toeristen onder liminale omstandigheden niet graag aan de tijd herinnerd willen worden en dit is karateristiek voor de postmoderne liminale toerist. De tijdloosheid is een belangrijk bestanddeel in liminale gebouwen, zoals internationale vliegvelden of hotel ketens, wat merkbaar is door de afwezigheid van klokken en de voortdurende aanwezigheid van schoonmaak personeel dat ervoor moet zorgen, dat alle sporen van gebruik zo snel mogelijk uitgewist worden, wat de tijd- en plaatsloosheid van liminale zones verder benadrukt.

Tegenwoordig hebben toeristen veel meer toegang tot informatie bronnen dan voor het computer tijdperk en daardoor zijn toeristen beter voorbereid op hun reis. De feitelijke reiskennis en het kennen van de achtergronden van een bestemming inspireren toeristen blijbaar meer dan vroeger. Het leer- en zoek element van een vakantie schijnt hiermee groter geworden te zijn.

Het zijn allemaal indicaties dat het gedrag van de toeristen op de vakantie bestemming langzaam aan het veranderen is. Het gaat er dan om, dat vanaf de jaren negentig zich een hogere mate van vervreemding van de maatschappelijke druk voordoet en deze indicaties geven daarbij een hogere graad van liminaliteit gedurende de vakantie aan. De veranderingen in het gedrag van de toeristen worden in principe veroorzaakt door de postmoderne tendensen, die in toenemende mate de maatschappijen over de hele wereld in zijn greep hebben. De belangrijkste manifestatie is de samenpersing van tijd en ruimte door steeds snellere en intensievere transport- en communicatiekanalen. Het leven lijkt sneller te gaan en de resulterende druk wordt zichtbaar door het persoonlijk gebrek aan zelf-ontplooing en het zichzelf zijn. De rationele factoren zijn begonnen de niet-rationele (emoties, lichamelijke gevoels of spontaniteit) te overheersen, waarbij er weinig plaats overblijft voor dit laatste element. Dit heeft als gevolg, dat zich in toenemende mate een verschuiving voordoet van het ontsnappen als vakantiemotivatie naar een behoefte zich zelf te hervinden in een liminale omgeving.

Het is dan ook geen verrassing, dat onder postmoderne invloeden het concept van de liminaliteit snel terrein aan het winnen is en mensen die uit postmoderne maatschappijen komen hebben sneller de neiging in een liminale staat te geraken dan toeristen uit meer traditionele samenlevingen. Het concept van de liminaliteit is dus een middel om een duidelijker inzicht te krijgen in de veranderingen die de toeristen en het toerisme ondergaan. De niveau’s van betrokkenheid en beleving die toeristen gedurende hun vakantie laten zien zijn van fundamenteel belang om de veranderende markten in de ‘hospitality’ sector en het toerisme in het algemeen beter te begrijpen. Het resultaat is dat marktverschuivingen zichtbaar zijn geworden door de veranderingen in het gedrag van de toeristen:

1. In practische termen betekent dit dat er zich een langzame verandering aan het voltrekken is naar het individuele toerisme toe ten nadele van het groeps- en massatoerisme. Deze laatste optie is bijna geheel gericht op het element van de ontsnapping, terwijl tegenwoordig veel toeristen meer dan alleen dat nodig hebben. Dit houdt in, dat voor het zoeken naar het authentieke eigene een volledige breuk met de thuisomgeving essentieel is. Om tegen de on-authenticiteit van het postmoderne leven opgewassen te zijn wordt het authentieke eigene makkelijker in ruimtes verwezenlijkt die buiten de heersende sociale relaties vallen. Daar kan men zichzelf zijn op grote afstand van alle beperkingen die door werkcondities, maatschappelijk leven en de on-authenticiteit opgelegd worden. Hierdoor neemt het opgeslokt worden door een liminale zone ook aan belangrijkheid toe (q110).

2. Het individuele reizen gaat samen met een wijder aanbod aan allelei mogelijke vakantieinteresses en daarmee is er ook een snel groeiend aantal zogenaamde ‘niche markets’ voor bijna alle soorten van menselijke activiteiten ontstaan. Deze tendensen hebben tot een aantal marktverschuivingen geleid, waarbij nieuwe markten zich in snel tempo openen. Netzo als het feit, dat bijna elke dimensie van de cultuur het potentieel bezit om een vorm van toerisme te worden, zo schijnen de zoektochten naar innerlijke gevoelens en lichamelijke behoeftes nieuwe ‘niche markets’ te openen. In de 21ste eeuw worden toeristen bestemmingen steeds meer op basis van de activiteiten onderscheiden die zij te bieden hebben. Dat kan van gezondsheids- tot ramptoerisme zijn, of van ‘new age’ toerisme tot sporttoerisme. Op het gebied van het groepstoerisme heeft dit onder andere tot het organiseren van thema-reizen en familie-groepsreizen geleid.

3. De verschuiving van groepsreizen en massabestemmingen naar het individuele toerisme en het toenemende belang van het liminaal zijn hebben er bij de toeristen toe geleid, dat zij niet zozeer om een zekere bestemming vragen, maar dat zij allereerst naar de activiteiten kijken die zij gedurende de vakantie willen ondernemen. Het liminaal zijn is voor vele toeristen een vereiste voor het voldoen aan hun reisbehoeftes, alhoewel zij zich daar doorgaans niet van bewust zijn. De keuze van de vakantiebestemming zal steeds meer van de mogelijkheden gaan afhangen die geboden worden om aan die behoeftes te voldoen, in die zin dat de beroemdheid, aanbevelingen of goede naam van een bestemming minder belangrijk worden. De selectie van een vakantie bestemming wordt meer op activiteit gerichte vereisten gebaseerd en tegelijkertijd wordende toeristen minder door maar één speciale activiteit geobsedeerd. In marketing termen kan het motiverende element van de ontsnapping met de zogenaamde ‘push factors’ in verband gebracht worden, terwijl het zoeken als motivatie direct met de ‘pull factors’ van vele marketing strategiën verbonden wordt. Daarbij houden toeristen zich steeds meer met het zogenaamde ‘tourism zapping’ bezig. Hierbij mengen toeristen – op dezelfde manier als in postmoderne samenlevingen er bij het kijken naar de televisie voortdurend van het ene kanaal naar het andere omgeschakeld wordt om snel een indruk te krijgen van wat er geboden wordt (en waarbij het niet meer van belang is of een programma in zijn geheel gezien wordt of niet) – verschillende vakantie stijlen gedurende de vakantie periode: een avonturen trektocht van een paar dagen, dan een paar dagen ontspannen in een spa-resort, een paar musea in een stad, drie dagen een Reiki cursus op een ecologische boerderij en tenslotte nog een paar dagen aan het strand. Vanaf de eenentwintigste eeuw is het gebruik maken van verschillende ‘niche markets’ als taktiek om een persoonlijke balans terug te vinden nauw verweven met de praktijk van het toerisme en van de liminale staat.

Voor de marketing strategiën is het van belang te beseffen, dat het verblijf onder liminale omstandigheden een aantal neveneffecten teweeg kan brengen. Hiervolgend de twee belangrijkste:

Ten eerste heeft het element van de transformatie onder liminale omstandigheden, wat op het element van het zoeken van de reismotivatie betrekking heeft, steeds meer te maken met het lichamelijke welzijn als gevolg van de fysieke beperkingen onder westerse arbeidscondities. Dit wordt gedeeltelijk opgeheven door het snel toenemend gebruik van ‘fitness centres’ en gymzalen in de eigen omgeving van de westerse toeristen en verder door het ontwikkelen van groene gebieden, thema parken of plattelands attracties. In het algemeen is er een tendens naar een toenemende zorg voor het lichaam gedurende de vakantie. Het gaat ook hier om een ‘niche market’ die zo snel groeit (q112), dat het woord ‘niche’ hier eigenlijk niet meer van toepassing is. Welzijns-, gezondheids of spa-toerisme krijgen een toenemende interesse onder een wijd publiek, dat een gedeelte of de hele vakantie hieraan wijdt. Deze existentiële ervaringen en het belang van het vinden van het authentieke zelf brengt vele toeristen ertoe, wanneer zij in een liminale staat verkeren, zich alleen op het lichaam en op de emoties te concentreren en op de balans tussen deze twee. De zoektocht om zichzelf te herontdekken of hervinden wordt steeds populairder en is een belangrijk thema onder toeristen (q112).

Het tweede punt is de tendens bij toeristen om meer luxe en comfort te wensen. Dit als onderdeel om onder liminale omstandigheden een gezonde balans tussen lichaam en geest te bewerkstelligen. Twintig jaar geleden bijvoorbeeld was een hotelkamer zonder eigen badkamer maar alleen gedeeld met anderen vrij normaal. Tegenwoordig is dit ondenkbaar. Niet alleen willen de toeristen een eigen badkamer, maar bij voorkeur ook een eigen jacuzzi en op de kamer een ‘flat screen’ televisie, air-conditioning, minibar, wifi enzovoort. Deze luxueuze extra’s brengen een gedegen duurzame ontwikkeling in gevaar en zij dragen verder niets bij tot een grotere beleving op een vakantiebestemming. Wel streelt het de lichamelijke gevoelens en dat is vaak waar een toerist ook op uit is. Het vormt een onderdeel van de droom die een verblijf in een liminale zone geacht wordt te zijn; de praktijk van steeds meer luxe en comfort schijnt in het toerisme nauw met het concept van liminaliteit verbonden te zijn. Een van de opvallende elementen van spa-resorts is hoe luxueus deze hotels wel niet zijn. Als tegenhanger van dit soort fysiek welzijn kan het avonturen-toerisme genoemd worden, waarbij het fysieke afzien een basiselement vormt met daarbij het element van het leren kennen van het eigen lichaam. De toeristen die zich geheel op spirituele zaken concentreren zullen zich ook van het comfort afwenden – of op zijn minst voor een korte periode – en het beleven van de ongemakken van New Age boerderijen is een snel groeiende ‘niche market’ samen met de optie van vrijwilligers werk.

8. De niet-liminale reizigers

Het concept van de liminaliteit heeft nog een andere toepassing: het is een middel om de toeristen van andere reizigers te onderscheiden. Voor de eersten betekent het dat de maatschappelijke status tijdelijk opgegeven wordt, terwijl reizigers sociaal gezien hetzelfde blijven waar zij zich ook mogen bevinden. Dit betekent ook, dat op een bestemming de vooringenomen blik van de toeristen – Urry’s zogenaamde ‘gaze’ (q106) – anders is dan van ieder andere passagier of bezoeker, die hun omgeving vanuit hun eigen socio-culturele inzichten bezien. In het toerisme is de staat van het liminaal zijn geheel vrijwillig, wat ook voor de reismotivaties en verwachtingen geldt, maar dit staat in tegenstelling tot alle andere reizigers die een verplichtende reden hebben om zich van de ene naar de andere plaats te begeven. Het verkrijgen van persoonlijke ervaringen die de eigen persoon verrijken is het hoofddoel van toeristen, maar dat is zelden het geval met de rest van de reizigers zoals sporters, docenten, zakenmensen of familie-bezoekers. Er zijn vele reizigers die binnen de “officiële” categorie van de toeristen vallen, maar die het element van de liminaliteit missen en dan kan men zich afvragen in hoeverre zij als toeristen beschouwd kunnen worden.

Er zijn nog meer verschillen tussen toeristen en reizigers die op basis van het liminaliteits idee naar voren komen: toeristen verwachten vaak, dat een bestemming op een of andere wijze aan de toeristische behoeftes aangepast wordt, terwijl de algemene reizigers een bestemming gewoon accepteren zoals die is. Dit punt van de aanpassing heeft nog een verdere betekenis. Het is onvermijdelijk dat de toeristen hun “voetsporen” op het milieu, de economie en het socio-culturele leven van een bestemming achterlaten. Alhoewel de duurzame ontwikkeling op de meeste ontwikkelings agenda’s als prioriteit staat aangegeven, laten de praktijk en een uitgebreid literatuuronderzoek over dit onderwerp duidelijk zien, dat toeristen nauwelijks direct bij enigerlei duurzame ontwikkeling betrokken worden en dat er slechts weinig concrete initiatieven zijn om de toeristen bij het verzachten van hun negatieve invloeden actief te betrekken.

Er schijnen hoofdzakelijk twee redenen hiervoor te zijn: de eerste heeft betrekking op de marketing, zoals die door de verschillende soorten ‘tour operators’ en reisorganisaties bedreven wordt en waarbij de postmoderne benadering toegepast wordt om een dominerende rol toe te kennen aan de economische inzichten en aan de markt economiën. Bij deze inzichten wordt de toerist als klant gezien en de klant is Koning. Wanneer een toerist het in zijn hoofd haalt om een glas champagne middenin het oerwoud te willen drinken, kunnen al snel alle duurzaamheids inzichten opzij gezet worden ten behoeve van zijne majesteit’s zogenaamde behoefte.

De tweede reden houdt verband met de liminale status, waarbij toeristen tijdelijk hun dagelijkse verantwoordelijkheden van het thuis leven opschorten; dit is nu precies, waar de liminaliteit om draait, maar het betekent ook, dat het tegen het liminale gevoel in druist om van toeristen een verantwoordelijke houding te eisen. Bij de meeste duurzame managementprocessen worden toeristen gevraagd zich even goed of zelfs beter te gedragen dan dat zij thuis zouden doen. Hiermee wordt echter ontkend, dat dit nu precies was, waaraan de toeristen trachtten te ontsnappen. Zoals eerder aangegeven is er de tendens in de liminaliteit om meer luxe te willen en dit kan een duurzame ontwikkeling onder druk zetten. Om de toeristen actief achter een verantwoordelijk en duurzame ontwikkeling te krijgen is daarom geen makkelijke taak (

MacCannell, D. (1976): “The Tourist: A New Theory of the Leisure Class”. New York: Schocken Books

">q118). Dat kan sommigen er toe brengen duurzaamheidsmaatregelen eerder verplicht op te willen leggen dan ze alleen maar als vrijwillig te suggeren. Daarbij is er tot nu toe weinig onderzoek verricht naar de invloeden die bijvoorbeeld het ecotoerisme op toeristen heeft. Kan de duurzaamheidsproblematiek daadwerkelijk in de praktijk resultaten opleveren? Dit gat in het wetenschappelijk onderzoek bestaat ondanks het feit, dat een van de belangrijke thema’s van het ecotoerisme nu juist is om het milieu bewust zijn van de toeristen te stimuleren (q91).

Een ander geval van liminaliteit is het toerisme in eigen land. De mensen die in hun vrije tijd hun eigen land gaan verkennen en dus besloten hebben hun socio-culturele omgeving niet radicaal te veranderen worden ook niet direct geacht een liminale staat aan te gaan. Het element van het ontsnappen domineert en in de meeste gevallen gaat het om een verandering van omgeving zonder de bijbedoeling de maatschappelijke druk te ontlopen. In het eigen land zal een deel van deze maatschappelijke druk aanwezig blijven. Met uitzondering wellicht van grote landen zoals India of Brazilië, waar interne culturele of landschappelijke verschillen zo groot kunnen zijn, dat mensen uit hetzelfde land in andere zones wel degelijk in een liminale staat kunnen verkeren.

Het onderscheid tussen liminale toeristen en de normale reizigers is aanwezig, maar discutabel. De zakenman die in een ander land een paar dagen tussen de zaken door vrij neemt om iets van de schoonheid van het land te zien zal zijn omgeving vanuit zijn eigen sociale perspectieven zien. De liminale toerist echter is in een andere positie en hij kan zijn omgeving op een wijze zien zoals hij niet eerder gedaan heeft, omdat hij zich in een liminale staat bevindt. Om dezelfde reden zal de roep om duurzaamheids-vriendelijk gedrag onder de normale reizigers een grotere weerklank vinden dan bij de reizende liminale groep.

Diegenen die zich voor een verantwoordelijke manier van toerisme inzetten zouden in feite de stelling moeten steunen, dat iedereen een reiziger zou moeten zijn en geen toerist, maar tegelijkertijd dienen zij te beseffen, dat het verschil tussen reizigers en toeristen het resultaat is van de socio-economische condities in de zogenaamde ontwikkelde landen.

        » Deze website is niet commercieel en genereert geen inkomsten; daarom wordt het op prijs gesteld, wanneer diegenen die de inhoud ervan actief gebruiken (werkzaam in het toerisme, studenten en academici) een vrijwillige donatie maken – klein en symbolisch als die ook mag zijn – door op de DONATE toets te drukken (Paypal systeem) onderaan deze pagina «

Alle rechten voorbehouden. De gehele of gedeeltelijke reproductie is verboden zonder de toestemming van Marinus C. Gisolf en zonder bronvermelding